Z dniem zawarcia związku małżeńskiego między małżonkami powstaje ustrój wspólności majątkowej. Jeśli małżonkowie chcą mieć rozdzielność majątkową, muszą w tym celu zawrzeć umowę majątkową.
Prawo rodzinne przewiduje również przypadki, kiedy rozdzielność majątkowa powstaje z mocy prawa, np. w przypadku orzeczenia separacji. Umowny ustrój rozdzielności może przybrać jedną z dwóch postaci. Może to być rozdzielność majątkowa określana jako zwykła albo rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków. Aby wprowadzić rozdzielność majątkową, małżonkowie muszą udać się do notariusza. Umowy majątkowe wymagają dla swojej ważności formy aktu notarialnego. Oznacza to, że jeśli ta forma nie zostanie zachowana, umowa będzie bezwzględnie nieważna.
Tylko majątki osobiste
Umowa ustanawiająca rozdzielność majątkową może zostać zawarta w każdej chwili. Może to nastąpić zarówno przed zawarciem związku małżeńskiego, jak i podczas jego trwania. Wystarczy zgoda obojga małżonków, bo to do nich należy decyzja, że rozdzielność odpowiada ich potrzebom bardziej niż wspólność majątkowa. W umowie majątkowej powinny więc znaleźć się sformułowania, z których wynika wola małżonków ustanowienia rozdzielności.
Reklama
Przykład 1
Czy żona może korzystać z mieszkania należącego do męża
Małżonkowie podpisali umowę o rozdzielność majątkową. Mąż jest właścicielem mieszkania, które należy do jego majątku osobistego. Czy żona oraz dzieci będą mogły korzystać z tego mieszkania, w jakim zakresie oraz przez jaki czas?
Prawo rodzinne przewiduje, że jeśli własność mieszkania przysługuje jednemu małżonkowi, to drugi małżonek jest uprawiony do korzystania z tego mieszkania w zakresie zaspokojenia potrzeb rodziny. Wynika z tego, że małżonek, któremu nie przysługuje prawo do mieszkania, może korzystać z mieszkania drugiego małżonka, ale tylko w określonym celu – zaspokojenia potrzeb rodziny. Uprawnienie do korzystania z mieszkania trwa tak długo, jak długo potrzeby mieszkaniowe rodziny są niezaspokojone i nie można ich zaspokoić poza mieszkaniem, którego właścicielem jest jeden z małżonków.
Jeśli rozdzielność ustanawia sąd, muszą wystąpić ważne powody, aby mógł on wydać takie orzeczenie.
W wyniku wyłączenia wspólności majątkowej przestaje istnieć majątek wspólny. Istnieją jedynie majątki osobiste żony i męża. Jeśli małżonkowie zawarli umowę przed wstąpieniem w związek małżeński, majątek wspólny w ogóle nie powstanie. Natomiast jeśli ustanowienie rozdzielności majątkowej nastąpi po zawarciu małżeństwa, to majątek wspólny przestaje istnieć z momentem zwarcia umowy. W tym przypadku istniejący wcześniej majątek wspólny małżonków przekształca się z chwilą podpisania umowy z mocy prawa w majątek, do którego mają zastosowanie przepisy regulujące współwłasność w częściach ułamkowych. Udziały każdego z małżonków w takim majątku będą należały do ich majątków osobistych.
Majątki małżonków pozostaną względem siebie w takich relacjach jak majątki osób sobie obcych. Każdy z małżonków będzie mógł samodzielnie decydować o losach swoich rzeczy. Jeśli np. przed zawarciem umowy małżonkowie byli właścicielami nieruchomości, to po wprowadzeniu rozdzielności majątkowej każdy z nich będzie miał w niej udział i będzie mógł go sprzedać albo obciążyć.
Ustanowienie rozdzielności majątkowej nie wyklucza wspólnego nabywania przez małżonków przedmiotów majątkowych. Jednak przybierze ono postać nabycia udziału we współwłasności albo w innym prawie majątkowym. Udziały te wejdą do majątków osobistych żony oraz męża.
Istota umownej rozdzielności majątkowej polega na tym, że każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później. Zawierając taką umowę, małżonkowie mogą w niej postanowić o podziale majątku objętego uprzednio wspólnością oraz dokonać rozliczeń z tytułu nakładów poczynionych wcześniej z majątku wspólnego na majątek osobisty oraz z majątku osobistego na majątek wspólny. Wprowadzenie rozdzielności majątkowej powoduje, że majątki małżonków są autonomiczne.
Zarówno żona, jak i mąż samodzielnie zarządzają swoim majątkiem i nie muszą uzyskiwać zgody drugiego z nich na dokonanie jakiejkolwiek czynności. Nie ma też obowiązku informowania go o stanie majątku i o ustanowionych obciążeniach. Małżonkowie nie są też uprawnieni do współposiadania i współkorzystania z majątku drugiego małżonka. Jedynym wyjątkiem jest mieszkanie należące do jednego z małżonków.



Z wyrównaniem dorobków
Małżonkowie, którzy nie chcą mieć majątku wspólnego, mogą ustanowić również rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków. Dorobkiem każdego z małżonków jest wzrost wartości jego majątku osobistego po zawarciu umowy majątkowej (np. kupno mieszkania). Ustrój ten tym różni się od zwykłej rozdzielności, że po jego ustaniu, np. po rozwiązaniu umowy albo po rozwodzie, między małżonkami nastąpi wyrównanie dorobków.
Przykład 2
Czy można określić w umowie majątkowej zasady obliczenia dorobku
Małżeństwo chce wprowadzić ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Czy mogą w umowie określić, jakie przedmioty majątkowe będzie się uwzględniało przy obliczaniu dorobków, a jakie nie?
Jeżeli małżonkowie nie określili w umowie sposobu obliczania dorobków, zastosowanie znajdą przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Jeżeli umowa majątkowa nie stanowi inaczej, do dorobku wlicza się wartość darowizn dokonanych przez jednego z małżonków oprócz darowizn na rzecz wspólnych zstępnych małżonków oraz drobnych zwyczajowo przyjętych darowizn na rzecz innych osób, usług świadczonych osobiście przez jednego z małżonków na rzecz majątku drugiego małżonka, nakładów i wydatków na majątek jednego małżonka z majątku drugiego małżonka. Dorobek oblicza się według stanu majątku z chwili ustania rozdzielności majątkowej i według cen z chwili rozliczenia. Obliczając dorobek, pomija się m.in. przedmioty majątkowe nabyte przed zawarciem umowy majątkowej, przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis i darowiznę, przedmioty uzyskane z odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo za doznaną krzywdę, wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę albo z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków. Z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków. Jeśli między małżonkami nie ma porozumienia co do sposobu lub wysokości wyrównania, można wystąpić o rozstrzygnięcie sprawy przez sąd.
Rozdzielność ta ustaje w przypadku śmierci jednego z małżonków, uznania go za zmarłego, orzeczenia rozwodu albo unieważnienia małżeństwa, orzeczenia separacji, ubezwłasnowolnienia małżonka albo ogłoszenia jego upadłości. Ustrój ustaje także, gdy małżonkowie rozwiążą albo zmienią łączącą ich umowę majątkową. Spowoduje to powstanie wspólności majątkowej.
Na skutek ustania rozdzielności majątkowej małżonek, którego dorobek jest mniejszy, może żądać wyrównania dorobków. Wyrównanie może nastąpić przez zapłatę albo przez przeniesienie prawa np. własności albo użytkowania wieczystego nieruchomości. Ma to na celu usunięcie dysproporcji między majątkami małżonków.
Nierówność majątków może powstać poprzez podział ról w małżeństwie, np. kiedy mąż pracował, żona zajmowała się domem i dziećmi. Aby ustalić dorobki, małżonkowie muszą obliczyć, o jaką wartość wzrósł ich majątek po zawarciu umowy. Te wartości należy dodać do siebie i podzielić przez dwa.
Przymusowa rozdzielność
Rozdzielność majątkowa może także powstać w wyniku działania przepisów prawa, niezależnie od woli małżonków albo na skutek orzeczenia sądu, które znosi wspólność majątkową i zastępuje ją ustrojem rozdzielności. Stanie się tak, kiedy zaistnieją określone w przepisach przypadki. Wyłączenie wspólności majątkowej i wprowadzenie rozdzielności następuje w przypadku orzeczenia ubezwłasnowolnienia męża albo żony, ogłoszenia upadłości jednego z małżonków oraz orzeczenia separacji. W przypadku gdy sąd orzeknie ubezwłasnowolnienie, z chwilą kiedy orzeczenie stanie się prawomocne majątek wspólny małżonków przestaje istnieć. Ulega on przekształceniu z mocy samego prawa we współwłasność w częściach ułamkowych.
Przykład 3
Czy ustanowienie rozdzielności majątkowej spowoduje ustanie najmu
Małżonkowie zawarli umowę najmu lokalu. Po czym na skutek ogłoszenia upadłości męża powstała między nimi rozdzielność majątkowa. Czy w takim przypadku małżonkowie będą dalej wspólnie najemcami lokalu, czy też na skutek powstania rozdzielności ustanie także wspólność najmu?
W takiej sytuacji mimo powstania rozdzielności majątkowej między małżonkami nadał trwa wspólność najmu. To samo dotyczy powstania rozdzielności majątkowej na skutek ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków. Wynika to z prawa cywilnego, które wprowadza wspólność najmu, niezależnie od istniejącego ustroju majątkowego, jeśli podpisanie umowy najmu nastąpiło w czasie trwania małżeństwa, a lokal ma służyć zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych rodziny. Mimo to sąd może z ważnych powodów na żądanie jednego z małżonków znieść wspólność najmu.
Co do zasady, udziały małżonków są równe i wchodzą do ich majątków osobistych. Rozdzielność majątkowa powstanie także, jeśli – choć w praktyce zdarza się to bardzo rzadko – sąd orzeknie o ubezwłasnowolnieniu obojga małżonków.
Ponadto wspólność ustawowa ustaje z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków. Sąd wyda takie postanowienie, jeśli uwzględni wniosek o ogłoszenie upadłości. Orzeczenie jest skuteczne z dniem wydania. Powoduje ono powstanie między małżonkami ustroju rozdzielności majątkowej, który trwa od chwili wydania postanowienia o ogłoszeniu upadłości do czasu umorzenia, uchylenia albo zakończenia postępowania upadłościowego. Jeśli postępowanie upadłościowe zostanie zakończone, pomiędzy małżonkami powstanie ustawowy ustrój majątkowy.
Poza tym każdy z małżonków może żądać, żeby rozdzielność majątkowa została ustanowiona przez sąd. Małżonek może wystąpić z takim żądaniem, jeśli ma ważne powody, np. z uwagi na konflikt między małżonkami wystąpią trudności w korzystaniu z przedmiotów należących do majątku wspólnego czy też działania jednego z małżonków zagrażają majątkowi wspólnemu. Z powyższym powództwem można wystąpić w każdym czasie trwania małżeństwa.
Jeśli sąd uwzględni żądanie, wskaże w orzeczeniu dzień, od kiedy rozdzielność powstanie. Jeśli sąd nie wskaże takiej daty, to małżonek ma prawo domagać się, aby sąd uzupełnił wyrok w tym zakresie.
Ważne!
Każdy małżonek może żądać, by rozdzielność majątkowa została ustanowiona przez sąd
Podstawa prawna
Ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1964 r. nr 9, poz. 59 z późn. zm.).