Stan prawny na 1 października 2011 r.

Uprawnieni do renty rodzinnej

Rentę rodzinną przyznaje i wypłaca ZUS, by zapewnić najbliższym członkom rodziny zmarłego środki niezbędne do utrzymania. Przy przyznawaniu renty rodzinnej ZUS sprawdza nie tylko warunki spełniane przez osobę wnioskującą o to świadczenie, ale też warunki spełniane przez osobę zmarłą. Renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny po śmierci osoby, która:
• miała ustalone prawo do emerytury ustalonej na zasadach dotychczasowych albo na nowych zasadach,
Reklama
• spełniała warunki wymagane do ustalenia emerytury na zasadach dotychczasowych albo na nowych zasadach,
• miała ustalone prawo do emerytury pomostowej na podstawie ustawy o emeryturach pomostowych,
• spełniała warunki wymagane do ustalenia emerytury pomostowej,
• miała ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy,
• spełniała warunki wymagane do ustalenia renty z tytułu niezdolności do pracy; przy ocenie prawa do renty, która przysługiwałaby zmarłemu, przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy,
• pobierała zasiłek przedemerytalny lub świadczenie przedemerytalne,
• pobierała nauczycielskie świadczenie kompensacyjne na podstawie ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych.

Kiedy dzieci mają prawo do renty rodzinnej

Przepisy ustawy emerytalnej przewidują, że prawo do renty rodzinnej uzależnione jest od wieku, jak i konieczności kontynuowania nauki w szkole, nie precyzując jednak, co należy rozumieć przez pojęcie „nauka w szkole”. Za szkoły, w których nauka uprawnia do pobierania renty rodzinnej po przekroczeniu przez dziecko 16 lat, uważa się szkoły podstawowe lub ponadpodstawowe, publiczne lub niepubliczne, szkoły wyższe państwowe lub niepaństwowe, szkoły prowadzone przez kościół katolicki, a ponadto pozaszkolne formy kształcenia, dokształcania bądź doskonalenia zawodowego, w tym kursy języków obcych prowadzone pod nazwą szkół lub ośrodków, trwające co najmniej 3 miesiące. Prawa do renty rodzinnej nie nabędzie jednak osoba, która korzysta z tzw. kursów hobbystycznych, tj. prowadzonych na potrzeby własnych słuchaczy, np. kursów tańca towarzyskiego. Zgodnie z przepisami ustawy o szkolnictwie wyższym w uczelni mogą być prowadzone jednolite studia magisterskie, studia wyższe zawodowe i uzupełniające studia magisterskie. Uczelnia może również prowadzić studia podyplomowe, studia doktoranckie oraz studia i kursy specjalne.
Do renty uprawnia kształcenie się w formach szkolnych i pozaszkolnych w rozumieniu przepisów o systemie oświaty, w szkołach lub placówkach zarejestrowanych w ewidencji kuratora oświaty, w systemie stacjonarnym, zaocznym, wieczorowym lub korespondencyjnym. Do podstawowych form kształcenia, dokształcania, a także doskonalenia w formach pozaszkolnych zalicza się studia podyplomowe, kursy i seminaria.
ZAPAMIĘTAJ
Renta rodzinna przysługuje również młodocianym pracownikom, zatrudnionym przez pracodawców na podstawie umowy o pracę w celu nauki zawodu, realizującym obowiązek dokształcania się w formach szkolnych i pozaszkolnych.
Uprawnienia do renty rodzinnej przysługują również dzieciom kształcącym się za granicą w szkołach podstawowych, ponadpodstawowych oraz szkołach wyższych, a także na kursach języków obcych trwających co najmniej 3 miesiące. Dokumentem potwierdzającym fakt uczęszczania do szkoły jest zaświadczenie wydane przez szkołę, uczelnię lub inną placówkę prowadzącą kształcenie lub doskonalenie zawodowe. W przypadku pracowników młodocianych dokumentem takim jest umowa o naukę zawodu określająca czas trwania nauki i obowiązek dokształcania w formach szkolnych lub pozaszkolnych.
Do renty rodzinnej uprawnieni są następujący członkowie rodziny:
• dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione,
• przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej,
• małżonek (wdowa i wdowiec),
• rodzice (w tym ojczym, macocha, osoby przysposabiające).
CO NA TO SĄD?
Studia doktoranckie prowadzone przez Polską Akademię Nauk należy traktować jako naukę w szkole w rozumieniu art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Wyrok SN z 17 października 2006 r. sygn. akt II UK 73/06, OSNP z 2007 r. nr 21–22, poz. 325
Ustalenie daty, w której dziecko pobierające rentę rodzinną było na ostatnim roku studiów, następuje na podstawie wpisu na ostatni rok studiów dokonanego na podstawie regulaminu obowiązującego daną uczelnię. W regulaminie określa się również indywidualny tok studiów, w którym daty rozpoczęcia i ukończenia poszczególnych semestrów i lat studiów nie muszą zbiegać się z datami obowiązującymi ogół studentów. Studentka, która na przedostatnim roku studiów zdała wszystkie wymagane egzaminy i która ukończyła 25 lat życia przed rozpoczęciem zajęć w nowym roku akademickim, zachowuje prawo do renty rodzinnej do zakończenia ostatniego roku studiów.
Wyrok SN z 20 kwietnia 2006 r. sygn. akt I UK 265/05, niepublikowany

Dziecko pracujące

Podjęcie zatrudnienia, czy też jego kontynuowanie nie ma żadnego znaczenia przy ustalaniu uprawnień do renty rodzinnej. Jednakże osiąganie przychodu może wpłynąć na zawieszenie ustalonego wcześniej prawa do renty. Jeżeli osoba pobierająca rentę rodzinną osiąga przychód nieprzekraczający 70% przeciętnego wynagrodzenia, który od 1 września 2011 r. wynosi 2356,30 zł, to jej świadczenie nie ulega żadnemu zmniejszeniu. Oznacza to, że może osiągać taki przychód i pobierać jednocześnie całe świadczenie. Jeżeli osoba taka osiąga przychód przekraczający kwotę 70% przeciętnego wynagrodzenia, ale niższy od kwoty 130% przeciętnego wynagrodzenia tj. kwoty 4376,00 zł, to renta rodzinna ulega zmniejszeniu. Jeżeli osoba pobierająca świadczenie osiąga przychód przekraczający 130% przeciętnego wynagrodzenia, wówczas renta rodzinna ulega całkowitemu zawieszeniu. Rentę rodzinną zmniejsza się o kwotę przekroczenia przychodu, tj. kwotę stanowiącą różnicę między osiąganym przychodem a progiem dochodowym, określonym wskaźnikiem 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Jednakże maksymalne zmniejszenie renty rodzinnej dla jednej osoby od 1 marca br. nie może być wyższe od kwoty 428,27 zł
W sytuacji osiągnięcia przez osobę uprawnioną do renty rodzinnej 25 lat na przedostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty nie ulegnie przedłużeniu. W odniesieniu do studiów w szkole wyższej ustawodawca przewidział jedyny wyjątek, który stanowi, iż jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów. Ta szczególna regulacja normatywna nie może być poddawana wykładni rozszerzającej i oznacza ona prawo do przedłużonej ochrony ubezpieczeniowej do zakończenia tego konkretnego (ostatniego) roku studiów, na którym uprawniony ukończył 25 lat życia, a nie do ukończenia studiów wyższych bez względu na wiek, skoro okres przedłużenia nie został wyznaczony przez wskazanie innej granicy wiekowej, niż ukończenie 25 lat życia. Innymi słowy, warunkiem przedłużenia ochrony ubezpieczeniowej jest ukończenie przez uprawnionego 25 lat życia na ostatnim roku studiów, a termin końcowy tej ochrony wyznacza data zakończenia tego konkretnego (także przedłużonego decyzją uprawnionego organu) roku akademickiego studiów w szkole wyższej.
W przypadku stwierdzenia przerw w nauce trwających dłużej – po faktycznym przerwaniu nauki, np. w połowie roku szkolnego lub akademickiego, potwierdzonym przez szkołę lub uczelnię w zaświadczeniu o skreśleniu z listy uczniów lub studentów, ZUS dochodzi zwrotu świadczeń na zasadach ogólnie obowiązujących przy świadczeniach emerytalno-rentowych. W przypadku skorzystania przez osobę pobierającą rentę rodzinną z urlopu dziekańskiego (niezależnie z jakiego powodu), wypłata renty rodzinnej będzie przez ZUS kontynuowana, jednak nie dłużej niż do ukończenia 25. roku życia.
ZAPAMIĘTAJ
Warunkiem koniecznym do zachowania uprawnień do renty rodzinnej w okresie przebywania na urlopie dziekańskim jest zachowanie statusu studenta w danym roku akademickim, w jakim korzysta się z urlopu. Dopiero wówczas będą spełnione wszystkie warunki niezbędne do korzystania z renty rodzinnej.
Z powyższych rozważań wynika, że do renty rodzinnej uprawnione są również wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, jeśli oprócz spełnienia warunków omówionych wyżej:
• zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego bądź emeryta lub rencisty, chyba że śmierć była następstwem wypadku, oraz
• nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją, jeżeli:
– nie mogą zapewnić im utrzymania albo
– ubezpieczony bądź emeryt lub rencista lub jego małżonek był ich opiekunem ustanowionym przez sąd.
Jeżeli dziecko ubiega się o rentę rodzinną po osobie, która przed zgonem została ustanowiona jego opiekunem prawnym, albo po małżonku tej osoby, nie ustala się czy rodzice dziecka żyją i czy mogą zapewnić jemu utrzymanie.
Zgodnie ze stanowiskiem Centrali ZUS pojęcia „przyjęcie na wychowanie i utrzymanie” muszą być interpretowane łącznie. Dla spełnienia tych warunków nie wystarczy przyjęcie dziecka tylko na wychowanie lub tylko na utrzymanie. „Przyjęcie na wychowanie” musi być związane ze stałym sprawowaniem pieczy nad dzieckiem, polegającym na opiece nad nim, przekazywaniu mu wiedzy, zapewnieniu osiągnięcia rozwoju fizycznego i psychicznego oraz doprowadzeniu do samodzielności. Pojęcie „przyjęcie na utrzymanie” należy natomiast wiązać ze stałym zapewnieniem potrzeb materialnych dziecka. Nie jest to zatem okresowe przyczynianie się do utrzymania.

Wdowa i wdowiec

Wdowa ma prawo do renty rodzinnej po spełnieniu pewnych przesłanek ustawowych, a mianowicie:
• w chwili śmierci męża legitymuje się wiekiem 50 lat lub niezdolnością do pracy, albo
• wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole – 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej.
Prawo do renty rodzinnej nabywa również wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub zaprzestania wychowywania dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnionych do renty rodzinnej.
PRZYKŁAD
Kobieta urodzona 15 stycznia 1970 r. została wdową 25 grudnia 2005 r., mając 35 lat. Wniosek o przyznanie renty rodzinnej zgłosiła w 2011 r., a więc w wieku 41 lat, przedkładając jednocześnie dokumentację lekarską potwierdzającą zły stan zdrowia. Zainteresowana otrzyma rentę rodzinną tylko wówczas, jeżeli lekarz orzecznik ZUS orzeknie, iż powstanie choćby częściowej niezdolności do pracy nastąpiło przed dniem 25 grudnia 2010 r., tj. przed upływem 5 lat od śmierci męża.
ZAPAMIĘTAJ
Warunkiem wymaganym do przyznania renty rodzinnej dla wdowy jest również stwierdzenie, że w chwili śmierci męża pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej. Środkiem dowodowym stwierdzającym istnienie wspólności małżeńskiej jest oświadczenie wdowy o zachowaniu jednej z więzi: duchowej, materialnej lub fizycznej.
Małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli – oprócz spełnienia warunków wymienionych wyżej – miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową. Jednakże wdowa niespełniająca warunków do renty rodzinnej i niemająca niezbędnych źródeł utrzymania ma prawo do okresowej renty rodzinnej:
• przez okres 1 roku od chwili śmierci męża,
• w okresie uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu, mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez 2 lata od śmierci męża.
PRZYKŁAD
Mąż zainteresowanej zmarł 15 sierpnia 2011 r. W dniu jego śmierci wnioskodawczyni miała ukończone zaledwie 40 lat i nie spełniała warunków do renty rodzinnej. 14 września br. wdowa złożyła wniosek o okresową rentę rodzinną. Z analizy przedłożonej dokumentacji wynika, że do 30 sierpnia bieżącego roku zainteresowana pracowała na podstawie umowy zlecenia. Czy biorąc pod uwagę fakt, iż jeszcze przez 15 dni po śmierci męża wdowa otrzymywała wynagrodzenie z tytułu umowy zlecenia, organ rentowy przyzna zainteresowanej prawo do renty rodzinnej okresowej, czy też odmówi takiego prawa?
Przepis art. 70 ust. 4 ustawy emerytalnej nie wymaga, aby kryterium braku niezbędnych źródeł utrzymania, jako warunkujące nabycie prawa do okresowej renty rodzinnej, było oceniane na dzień śmierci ubezpieczonego. Oznacza to, że badanie istnienia niezbędnych źródeł utrzymania w przypadku wniosku o rentę rodzinną powinno być oceniane na dzień złożenia wniosku o przyznanie tego rodzaju świadczenia, a nie na datę śmierci współmałżonka. W konsekwencji ZUS będzie badał, czy zainteresowana posiada niezbędne środki utrzymania na dzień złożenia wniosku o okresową rentę rodzinną, tj. na dzień 14 września, a nie na dzień 15 sierpnia, czyli na dzień śmierci męża. Bez znaczenia dla ustalenia prawa do renty rodzinnej pozostaje fakt pobierania przez wdowę wynagrodzenia z tytułu zawartej umowy zlecenia, otrzymywanego do końca sierpnia 2011 r., a więc przez kolejnych 15 dni po śmierci męża.
W przypadku zawarcia związku małżeńskiego wdowa (ani dziecko) nie traci prawa do renty rodzinnej. Wyjątek stanowi wdowa mająca przed dniem 1 stycznia 1999 r. ustalone prawo do górniczej renty rodzinnej bez względu na wiek.
Wdowa, która zawarła ponownie związek małżeński przed 1 stycznia 1999 r., zachowuje prawo do górniczej renty rodzinnej, jeżeli wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, albo po dniu 31 grudnia 1998 r. osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy. W przypadku zaprzestania wychowywania dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym mężu – do czasu osiągnięcia wieku 50 lat lub do dnia powstania choćby częściowej niezdolności do pracy – prawo do górniczej renty rodzinnej dla wdowy podlega zawieszeniu. Wdowa mająca ustalone prawo do górniczej renty rodzinnej bez względu na wiek, która zawarła związek małżeński po dniu 1 stycznia 1999 r., traci prawo do tej renty. Utrata prawa do górniczej renty rodzinnej nie następuje jednak – mimo zawarcia ponownie związku małżeńskiego – jeżeli wychowuje ona jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym mężu, albo stała się niezdolna do pracy bądź osiągnęła wiek 50 lat w okresie nie dłuższym niż 5 lat od śmierci męża lub od zaprzestania wychowywania dzieci, wnuków lub rodzeństwa, uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym mężu.
Rodzice mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli ubezpieczony (emeryt lub rencista) bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania, a ponadto spełniają odpowiednio warunki określone dla wdowy i wdowca (wiek, niezdolność do pracy lub wychowywanie osób małoletnich).
CO NA TO SĄD?
Użyte w ustawie emerytalnej sformułowanie „przyczyniał się do utrzymania” winno być rozumiane w ten sposób, że do spełnienia zawartej nim przesłanki prawa do renty rodzinnej wystarczające będzie wykazanie, choćby częściowego, pozostawania na utrzymaniu zmarłego. W sformułowaniu tym nie chodzi o to, że rodzice wymagali pomocy ze strony swego dziecka, lecz o to, czy pomoc ta była faktycznie udzielona.
Wyrok SA w Katowicach z 2 października 2007 r. sygn. akt IIIAUa 560/07, OSA z 2009 r. nr 11, poz. 82

Wysokość renty rodzinnej

Renta rodzinna wynosi:
• dla jednej osoby uprawnionej – 85% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu,
• dla dwóch osób uprawnionych – 90% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu,
• dla trzech lub więcej osób uprawnionych – 95% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu.
Jeżeli podstawą obliczenia renty rodzinnej jest emerytura ustalona wraz ze zwiększeniem za okresy ubezpieczenia rolników, renta rodzinna jest obliczana jako odpowiedni procent – w zależności od liczby osób uprawnionych do renty rodzinnej – świadczenia zmarłego w wysokości pomniejszonej o to zwiększenie. Tak obliczoną rentę uzupełnia się kwotą stanowiącą 50% zwiększenia, które przysługiwało lub przysługiwałoby zmarłemu. Za kwotę świadczenia, które przysługiwało lub przysługiwałoby zmarłemu, uważa się kwotę:
• emerytury obliczonej według zasad dotychczasowych, określanych starymi zasadami albo
• emerytury obliczonej według nowych, zreformowanych zasad, albo
• emerytury pomostowej, albo
• nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, albo
• renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.
Podstawą obliczenia emerytury ustalanej według nowych, zreformowanych zasad, jest kwota zwaloryzowanych składek na ubezpieczenie emerytalne zewidencjonowanych w ZUS od 1 stycznia 1999 r. oraz kwota zwaloryzowanego kapitału początkowego obliczonego za okresy pracy – ubezpieczenia społecznego, przebyte przed 1999 r. Osobom urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r., które przed 1 stycznia 2009 r. pracowały w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przez co najmniej 15 lat stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, jeżeli nie miały ustalonego prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu tej pracy ani do emerytury pomostowej, a przy tym spełniały warunki do emerytury w powszechnym wieku emerytalnym: kobieta – 60 lat, mężczyzna – 65 lat, podstawa obliczenia emerytury jest zwiększana o kwotę rekompensaty.
ZAPAMIĘTAJ
Wszystkim uprawnionym członkom rodziny przysługuje jedna łączna renta rodzinna. Renta ta podlega podziałowi na równe części między uprawnione osoby.
Kwota najniższej renty rodzinnej określona została w ustawie emerytalnej. Kwota ta podwyższana jest przy zastosowaniu wskaźnika waloryzacji świadczeń, w terminach waloryzacji świadczeń. Gwarancją podwyższenia renty rodzinnej do kwoty najniższej renty rodzinnej objęta jest wyłącznie łączna kwota renty rodzinnej przysługująca wszystkim uprawnionym. Do kwoty najniższej renty rodzinnej nie podwyższa się części renty rodzinnej wynikającej z podziału świadczenia w przypadku, gdy do renty uprawniona jest więcej niż jedna osoba. Nie podlega podwyższeniu kwota renty rodzinnej, jeżeli emerytura przysługująca zmarłemu nie podlegała podwyższeniu do kwoty emerytury najniższej.
Kwota najniższej renty rodzinnej od 1 marca 2011 r. wynosi 728,18 zł.

Zasady wypłaty renty rodzinnej

W razie zgłoszenia wniosku o rentę rodzinną w miesiącu przypadającym bezpośrednio po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć ubezpieczonego bądź emeryta lub rencisty, rentę rodzinną wypłaca się od dnia śmierci, nie wcześniej jednak niż od dnia spełnienia warunków do renty przez uprawnionych członków rodziny.
PRZYKŁAD
Jeżeli wniosek o rentę rodzinną po ubezpieczonym zmarłym 10 września 2011 r. zostanie zgłoszony w październiku 2011 r., renta zostanie przyznana od 10 września 2011 r. Jeśli jednak wniosek o rentę rodzinną po tej osobie zostanie zgłoszony np. w listopadzie 2011 r., renta zostanie przyznana od 1 listopada 2011 r. Gdyby natomiast wniosek o rentę rodzinną po wspomnianym ubezpieczonym zgłosiła, we wrześniu lub w październiku 2011 r., wdowa urodzona 2 grudnia 1961 r., która nie jest niezdolna do pracy i nie wychowuje dzieci uprawnionych do renty w wieku poniżej 18 lat, renta zostałaby przyznana od 2 grudnia 2011 r., tj. od dnia osiągnięcia przez wdowę wieku 50 lat.
Renta może być przekazywana za pośrednictwem osób prawnych prowadzących działalność w zakresie doręczania świadczeń, np. za pośrednictwem poczty, albo na rachunek w banku lub spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej. Jeżeli renta ma być przekazywana na rachunek w banku, należy podać numer konta osobistego i adres banku. Osobie uprawnionej zamieszkałej za granicą renta rodzinna może być wypłacana na jej rachunek bankowy w Polsce lub do rąk osoby upoważnionej zamieszkałej w Polsce, względnie według zasad dotyczących wypłaty wynikających z umów międzynarodowych w dziedzinie ubezpieczeń społecznych.
Wypłatę renty rodzinnej wstrzymuje się, jeżeli:
• powstaną okoliczności uzasadniające zawieszenie prawa do renty lub ustanie tego prawa,
• osoba pobierająca świadczenie, mimo pouczenia lub żądania organu rentowego, nie przedłoży dowodów potwierdzających dalsze istnienie prawa do renty,
• okaże się, że prawo do renty nie istniało,
• renta nie może być doręczona z przyczyn niezależnych od organu rentowego.