Celem badania Biased Social Comparison in the Moment of Crisis było zbadanie złudzenia ponadprzeciętności (better-than-average effect) w postrzeganiu podejmowanych zachowań i przestrzeganych wytycznych, które miały chronić przed zakażeniem koronawirusem. Wyniki pokazały, że badane zjawisko może być jednym z czynników gotowości do stosowania się do wspomnianych zaleceń i wytycznych. Co więcej, naukowcy wskazują, że złudzenie ponadprzeciętności miało wpływ na decyzję o przyjęciu lub nieprzyjęciu szczepionki przeciw COVID-19.

Reklama

Złudzenie ponadprzeciętności

Złudzenie ponadprzeciętności (better-than-average effect) to zjawisko, które polega na postrzeganiu siebie jako lepszego od innych. Wynika to z faktu, że człowiek ma naturalną tendencję do porównywania siebie z drugą osobą. Znając dobrze swoje zdolności, osiągnięcia i kompetencje, często uważamy, że wypadamy lepiej w porównaniu do innej osoby [1]. W badaniach, w których proszono ludzi o porównanie siebie z przeciętną osobą, większość z nich uważała się za lepszych – bardziej atrakcyjnych fizycznie, inteligentniejszych i podchodzących do życia bardziej etycznie [2].

- Można stwierdzić, że złudzenie ponadprzeciętności wiąże się z nietrafionymi decyzjami i niewłaściwymi zachowaniami. Ktoś, kto uważa się za lepszego od innych, może lekceważyć różne zagrożenia i przeszkody, ponieważ uważa, że jego nadzwyczajne kompetencje pozwolą mu się z nimi uporać. Może też nie dostrzegać własnych niedociągnięć, co oznacza, że będzie mu brakowało motywacji do doskonalenia swoich umiejętności – tłumaczy prof. Wojciech Kulesza.

Dotychczasowe badania wskazują, że zagrożenie zakażeniem wirusem SARS-CoV-2 wywołuje stres, lęk, depresję [3] i reakcję obronną, która ma na celu zmniejszenie negatywnych emocji i odzyskanie poczucia kontroli [4]. Taką reakcją może być wrażenie, że skrupulatniej przestrzegamy wprowadzonych przepisów i rekomendowanych wytycznych niż reszta społeczeństwa. Z tego wynika, że złudzenie ponadprzeciętności może być doskonałą ochroną przed strachem.

Przestrzegam restrykcji bardziej niż inni

Złudzenie ponadprzeciętności jest widoczne w reakcjach ludzi na pandemię. Uczestnicy opisywanego badania ocenili swoje zaangażowanie w przestrzeganie zaleceń dotyczących pandemii koronawirusa jako większe w porównaniu z innymi (ich rówieśnikami). Ponadto, rówieśnicy (czyli grupa, z którą się identyfikowali) byli, ich zdaniem, bardziej posłuszni niż przeciętni obywatele. Dodatkowo naukowcy stwierdzili, że osoby biorące udział w projekcie naukowym oceniały własną gotowość do szczepień jako wyższą niż gotowość rówieśników, a gotowość grupy rówieśników, do której należą, jako wyższą niż gotowość przeciętnego obywatela.

Reklama

Podsumowując, z przeprowadzonego badania wynika, że uważamy nie tylko samych siebie za osoby, które dokładniej przestrzegają zaleceń zdrowotnych, czy wykazują wyższą gotowość do szczepień w porównaniu z innymi, ale w ten sam sposób postrzegamy grupę, z którą się identyfikujemy.

Złudzenie ponadprzeciętności a nierealistyczny optymizm

Jednym ze złudzeń poznawczych zdefiniowanych w psychologii jest tzw. nierealistyczny optymizm, czyli skłonność ludzi do przekonania, że pozytywne sytuacje dotykają ich częściej niż innych, a negatywne rzadziej. Na przykład wśród osób palących papierosy te, które były nierealistycznie optymistyczne, rzadziej rzucały palenie i częściej postrzegały papierosy jako mniej szkodliwe niż są w rzeczywistości [5].

- Ludzie dobrze wiedzą, że negatywne zdarzenia dotykają każdego: ktoś zostaje sparaliżowany po wypadku samochodowym, ktoś inny tonie podczas pływania w otwartym oceanie. Jeśli jednak ludzie zakładają, że z jakiegoś powodu są lepsi (są lepszymi kierowcami niż inni, są lepszymi pływakami itp.), w rezultacie szacują ryzyko wypadku ze swoim udziałem jako niższe niż z udziałem innych osób – mówi prof. Kulesza.

Można łatwo zauważyć, że nierealistyczny optymizm oraz złudzenie ponadprzeciętności są do siebie podobne. Oba zjawiska odnoszą się do porównań z innymi ludźmi i w obu przypadkach dana osoba postrzega siebie jako uprzywilejowaną [6]. Główna różnica między tymi złudzeniami poznawczymi polega na tym, że nierealistyczny optymizm odnosi się do szacowania szans na wystąpienie różnych pozytywnych i negatywnych zdarzeń, które mogą potencjalnie wystąpić w przyszłości. Z kolei złudzenie ponadprzeciętności dotyczy porównywania swoich kompetencji i cech osobowości – wielu ludzi wierzy, że są lepsi (np. bardziej moralni lub inteligentni) od innych.

- Warto również zwrócić uwagę, że opisywane zjawiska nie muszą być ze sobą powiązane. Na przykład można być nierealistycznie optymistycznym w kwestii unikania infekcji i jednocześnie nie wykazywać złudzenia ponadprzeciętności. Ktoś może nie stosować się do zaleceń lekarskich dotyczących dystansu społecznego i nie nosić maseczki, ale być optymistą w kwestii uniknięcia zakażenia COVID-19 – najprawdopodobniej byłoby to związane z decyzją o nieszczepieniu. Z kolei inna osoba może wierzyć, że jest lepsza od innych i jednocześnie być pesymistą co do przyszłości. Myślałaby wtedy: «stosuję się do zaleceń lekarskich, ale jestem podatny na infekcje, bo zwykle mam w życiu pecha». W takiej sytuacji trudno byłoby nawet przewidzieć, czy taka osoba zamierza się zaszczepić czy nie – tłumaczy ekspert.

Badanie Biased Social Comparison in the Moment of Crisis zostało opublikowane w czasopiśmie naukowym Social Psychology. Jego autorami i autorkami są: prof. Wojciech Kulesza, prof. Dariusz Doliński, Paweł Muniak, Kamil Izydorczak, Daisy Winner, prof. Ali Derakhshan i dr Aidana Rizulla.

1 Kruger, J. (1999). Lake Wobegon be gone! The “below-average effect” and the egocentric nature of comparative ability judgments. Journal of Personality and Social Psychology, 77(2), 221–232. https://doi.org/10.1037/0022-3514.77.2.221

2 Alicke, M. D., and Govorun, O. (2005). The better-than-average effect. In M. D. Alicke, D. A.Dunning, and J. I. Krueger (Eds.), The self in social judgment (pp. 85–106). Psychology Press.; Zell, E., Strickhouser, J. E., Sedikides, C., and Alicke, M. D. (2020). The better-than-average effect in comparative self-evaluation: A comprehensive review and meta-analysis. Psychological Bulletin, 146(2), 118–149. https://doi.org/10.1037/bul0000218

3 Parchani, A., Vidhya, K., Panda, P. K., Rawat, V. S., Bahurupi, Y. A., Kalita, D., Kumar, H., and Dr, N. (2021). Fear, anxiety, stress, and depression of novel coronavirus (COVID-19) Pandemic among patients and their healthcare workers—A descriptive study. Psychology Research and Behavior Management, 14, 1737–1746. https://doi.org/10.2147/PRBM.S324233; Salari, N., Hosseinian-Far, A., Jalali, R., Vaisi-Raygani, A., Rasoulpoor, S., Mohammadi, M., Rasoulpoor, S., and Khaledi-Paveh, B. (2020). Prevalence of stress, anxiety, depression among the general population during the COVID-19 pandemic: A systematic review and meta-analysis. Globalization and Health, 16(1), 57. https://doi.org/10.1186/s12992-020-00589-w

4 Kellstedt, P. M., Zahran, S., and Vedlitz, A. (2008). Personal efficacy, the information environment, and attitudes toward global warming and climate change in the United States. Risk Analysis, 28(1), 113–126. https://doi.org/10.1111/j.1539-6924.2008.01010.x; White, H. A., and Dillon, J. F. (2000). Knowledge about others’ reaction to a public service announcement: The impact on self persuasion and third-person perception. Journalism and Mass Communication Quarterly, 77(4), 788–803. https://doi.org/10.1177/107769900007700405

5 A. J., McCaul, K. D., and Klein,W.M. (2006). Unrealistic optimism in smokers: Implications for smoking myth endorsement and selfprotective motivation. Journal of Health Communication, 11(S1), 93–102. https://doi.org/10.1080/10810730600637343; Weinstein, N. D., Marcus, S. E., and Moser, R. P. (2005). Smokers’ unrealistic optimism about their risk. Tobacco Control, 14(1), 55–59. https://doi.org/10.1136/tc.2004.008375

6 Shepperd, J. A., Pogge, G., and Howell, J. L. (2017). Assessing the consequences of unrealistic optimism: Challenges and recommendations. Consciousness and Cognition, 50, 69–78. https://doi.org/10.1016/j.concog.2016.07.004; Weinstein, N. D. (1980). Unrealistic optimism about future life events. Journal of Personality and Social Psychology, 39(5), 806–820. https://doi.org/10.1037/0022-3514.39.5.806