Z chwilą zawarcia małżeństwa najczęściej pomiędzy małżonkami powstaje z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa). Obejmuje ona przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Oznacza to, że przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową co do zasady należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Wyjątkowo zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym przedmioty zwykłego urządzenia domowego (np. lodówka, kuchenka itp.) służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił.

Zasady ogólne

Przepisy zobowiązują obojga małżonków do współdziałania w zarządzie majątkiem wspólnym. W szczególności powinni oni udzielać sobie wzajemnie informacji o stanie majątku wspólnego, o wykonywaniu zarządu tym majątkiem i o zobowiązaniach obciążających ich majątek wspólny. Równocześnie regulacje kodeksowe zastrzegają, że każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Wyjątek od zasady wspólnego zarządzania majątkiem wspólnym kodeks rodzinny wprowadza w art. 36 par. 3. Zgodnie z tym przepisem przedmiotami majątkowymi, które służą małżonkowi do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej, małżonek ten zarządza samodzielnie. Chodzi tutaj np. o samochód, komputer czy kapitał niezbędny dla zapewnienia płynności finansowej biznesu prowadzonego przez tego małżonka. W razie przemijającej przeszkody drugi małżonek może dokonywać niezbędnych bieżących czynności. Jeżeli jednak małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków.
Przykład 1
Reklama
Czy do ustanowienia hipoteki niezbędna jest zgoda małżonka
Jeden z małżonków chce zaciągnąć kredyt na inwestycję w nową firmę. Bank udzielający kredytu zażądał ustanowienia hipoteki na wspólnej nieruchomości małżonków. Czy zgoda małżonki jest niezbędna?
Na dokonanie czynności prawnej prowadzącej m.in. do obciążenia nieruchomości potrzebna jest zgoda współmałżonka. Gdyby jednak umowa kredytu została zawarta bez wymaganej zgody, to wówczas drugi małżonek powinien ją potwierdzić. Bez takiego potwierdzenia nie będzie ważna. Zgoda może zostać wyrażona jeszcze przed dokonaniem czynności albo już w trakcie realizowania. Dopuszczalne jest również tzw. potwierdzenie umowy, czyli wyrażenie zgody już po jej zawarciu. Natomiast potwierdzenie nie może dotyczyć jednostronnych czynności prawnych. Nie można przymusić małżonka, nawet na drodze sądowej, aby potwierdził wcześniej zawartą umowę. Natomiast odmowa potwierdzenia umowy nie wymaga zachowania szczególnej formy. Małżonek, którego zgoda była potrzebna na zawarcie umowy, ma prawo wnieść powództwo o ustalenie nieważności umowy ze względu na jej zawarcie bez wymaganej zgody.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przy dokonywaniu poszczególnych czynności związanych z zarządem majątkiem wspólnym wymaga również zgody drugiego małżonka (art. 37). Zgodnie z jego przepisami zgoda drugiego małżonka potrzebna jest m.in. do obciążenia nieruchomości czy nabycia przedsiębiorstwa.

Odpowiedzialność za długi

Wskazane powyżej rozróżnienie jest o tyle istotne, że nie za każde zobowiązanie małżonkowie będą odpowiadali majątkiem wspólnym. Przykładowo będzie tak, gdy oboje małżonkowie zaciągnęli zobowiązania w celu zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny. Chodzi tu o potrzeby całej rodziny oraz o potrzeby indywidualne poszczególnych jej członków, dotyczące zapewnienia im wyżywienia, ubrania, mieszkania, ochrony zdrowia, rozwoju duchowego i kulturalnego oraz wychowywania dzieci. Jednak z ważnych powodów sąd na żądanie jednego małżonka może postanowić, że za te zobowiązania odpowiada tylko ten małżonek, który je zaciągnął. Do takich ważnych powodów zalicza się postępowanie małżonka spowodowane jego lekkomyślnością czy rozrzutnością. Za zobowiązania małżonkowie odpowiadają również wspólnie, gdy dane zobowiązanie zaciągnęli oboje. W takiej sytuacji odpowiadają oni za nie całym majątkiem wspólnym oraz swoimi majątkami osobistymi.
Przykład 2
Czy do egzekucji potrzebny jest tytuł wykonawczy
Jeden z małżonków zadłużył się. Wierzyciel zagroził, że sprawę skieruje do komornika. Czy powinien mieć on tytuł egzekucyjny upoważniający go do ściągnięcia zadłużenia z majątku wspólnego obojga małżonków?
Aby egzekwować długi małżonka z jego majątku osobistego, z wynagrodzenia za pracę, dochodów z innej działalności oraz z praw, wierzyciel powinien uzyskać tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi pozostającemu w związku małżeńskim. Natomiast do egzekucji z całego majątku wspólnego upoważnia tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko obojgu małżonkom. Klauzula wykonalności może zostać wydana przeciwko małżonkowi dłużnika i upoważnia wówczas do prowadzenia egzekucji z całego majątku wspólnego obojga małżonków. Taką klauzulę wierzyciel uzyska tylko wówczas, gdy wykaże, że na zaciągnięcie zobowiązania wyraził zgodę małżonek dłużnika. Okoliczności te powinien wykazać dokumentem urzędowym albo prywatnym.
Natomiast sposób odpowiedzialności za długi zaciągnięte tylko przez jednego małżonka zależy od tego, czy drugi z nich na taką czynność wyraził zgodę. Jest ona również uzależniona od tego, czy określona wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa przez jednego z małżonków. Istotny jest też moment powstania wierzytelności. Za długi zaciągnięte przed powstaniem wspólności majątkowej albo związane wyłącznie z osobistym majątkiem dłużnika (na przykład w związku z przyjęciem zadłużonego spadku) odpowiada on wyłącznie ze swojego majątku osobistego, z wynagrodzenia za pracę, z dochodów uzyskanych z innej działalności zarobkowej oraz z korzyści z praw autorskich i praw pokrewnych, prawa własności przemysłowej oraz innych praw twórcy. Z kolei w przypadku gdy małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, np. umowy, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy.

Prowadzenie działalności

Inaczej odpowiada małżonek, który jest przedsiębiorcą i zaciągnął zobowiązania związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Wierzyciel może wówczas dochodzić roszczeń z przedmiotów wchodzących w skład przedsiębiorstwa, a nawet wydania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi zadłużonego przedsiębiorcy. Sąd ogranicza jednak wówczas odpowiedzialność małżonka przedsiębiorcy do przedsiębiorstwa, które wchodzi w skład majątku wspólnego. Odpowiedzialność męża (żony) zależy od tego, na jakich zasadach za zobowiązania spółki odpowiada przedsiębiorca, który jest jego małżonkiem. Na przykład odpowiedzialność osobista za zobowiązania spółki komandytowej zależy od tego, jaki status w niej ma wspólnik. Komandytariusz odpowiada za zobowiązania spółki wobec jej wierzycieli tylko do wysokości sumy komandytowej. Natomiast jest wolny od odpowiedzialności w granicach wartości wkładu wniesionego do spółki.

Klauzula na małżonka

Zgodnie z art. 41 par. 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i pokrewnych, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa.
Uzupełniając tę regulację art. 7871 kodeksu postępowania cywilnego przewiduje sytuację, w której tytułowi egzekucyjnemu np. wyrokowi sądowemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika z ograniczeniem jego odpowiedzialności do przedsiębiorstwa wchodzącego w skład majątku wspólnego małżonków. Będzie to możliwe, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Chodzi o zobowiązania powstałe z czynności prawnych dokonanych przez jednego z małżonków bez zgodny drugiego z nich oraz o zobowiązania, które nie wynikają z czynności prawnych, np. (umów).
Przykład 3
Czy małżonek może się bronić przed egzekucją komorniczą
Sąd nadał klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika. Jeden z małżonków nie zgadza się na egzekucję podnosząc, że między małżonkami istnieje majątkowa umowa małżeńska ustanawiająca rozdzielność majątkową. Czy taki sposób obrony jest dopuszczalny?
Przepisy przyznają małżonkom możliwość obrony w drodze powództw przeciwegzekucyjnych np. przez wykazanie, że umowa majątkowa była skuteczna wobec wierzyciela. Również na podstawie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego małżonek może powoływać się względem osób trzecich na zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej, gdy jej zawarcie, a także rodzaj było im wiadome. Tak więc, jeżeli wierzyciel miał świadomość istnienia umowy rozszerzającej wspólność, egzekucja ze wskazanych składników nie jest dopuszczalna. Badanie tego rodzaju kwestii nie leży jednak w gestii organu egzekucyjnego, lecz sądu rozpoznającego powództwo przeciwegzekucyjne wytoczone przez małżonków. W takiej sytuacji małżonek ma przede wszystkim prawo żądania zwolnienia od egzekucji składników majątku osobistego dłużnika, które na mocy umowy włączone zostały do ich majątku wspólnego. Ciężar dowodu, że wierzyciel wiedział o zawartej między małżonkami umowie, spoczywa na powodzie, czyli małżonku, który powództwo wnosi.
Sytuacja wygląda zupełnie inaczej, gdy zadłużony małżonek uzyskał zgodę drugiego z małżonków na dokonanie określonej czynności prawnej, podjętej także w ramach prowadzonej działalności gospodarczej. W takim przypadku egzekucja po uzyskaniu przeciwko małżonkowi dłużnika klauzuli wykonalności na podstawie art. 787 kodeksu postępowania cywilnego może być skierowana do całego majątku wspólnego małżonków.
Zgodnie z tym przepisem tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności także przeciwko jej małżonkowi z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika. W tym przypadku niedopuszczalne jest jednak zajęcie przedmiotów stanowiących majątek osobisty małżonka dłużnika.
Podstawa prawna
Ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. nr 9, poz. 59 z późn. zm.).