Z chwilą zawarcia małżeństwa co do zasady pomiędzy małżonkami powstaje z mocy prawa wspólność majątkowa (wspólność ustawowa). Obejmuje ona przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). W konsekwencji przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Wyjątkowo zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym przedmioty zwykłego urządzenia domowego, np. lodówka czy kuchenka służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił.
Porozumienie stron
Kodeks rodzinny i opiekuńczy zobowiązuje oboje małżonków do współdziałania w zarządzie majątkiem wspólnym. W szczególności powinni oni udzielać sobie wzajemnie informacji o stanie swojego majątku, o wykonywaniu zarządu tym majątkiem i o zobowiązaniach obciążających ich majątek wspólny. Taki zapis ustawowy nie oznacza jednak, że przy każdej czynności powinni oni czynnie współdziałać. Wspólne i precyzyjne uzgodnienia niezbędne są do dokonania enumeratywnie wymienionych w kodeksie czynności prawnych, np. darowizny (więcej: patrz ramka). Podobnie będzie przy dokonywaniu czynności istotnych dla spraw całej rodziny. W pozostałym zakresie małżonkowie mogą wypracować własne zasady podejmowania decyzji, których przestrzeganie spowoduje, że określona czynność, np. zakup nowego sprzętu rtv, będzie akceptowalny przez drugiego małżonka. Kolejny wyjątek od zasady wspólnego zarządzania majątkiem wspólnym kodeks rodzinny wprowadza w art. 36 par. 3. Zgodnie z tym przepisem przedmiotami majątkowymi, które służą małżonkowi do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej, małżonek ten zarządza samodzielnie. W razie przemijającej przeszkody drugi małżonek może dokonywać niezbędnych bieżących czynności.
Zaciąganie zobowiązań
Co do zasady oboje małżonkowie mogą zaciągać zobowiązania w celu zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny. Chodzi tu o potrzeby całej rodziny oraz o potrzeby indywidualne poszczególnych jej członków, dotyczące zapewnienia im wyżywienia, ubrania, mieszkania, ochrony zdrowia, rozwoju duchowego i kulturalnego oraz wychowywania dzieci. Jeżeli zatem zaciągnięte przez jednego z małżonków zobowiązania mieszczą się w katalogu zwykłych potrzeb rodziny, odpowiadać będzie za nie nie tylko ten małżonek, który je zaciągnął, ale również współmałżonek. Kodeks rodzinny ustanawia bowiem w takim przypadku solidarną odpowiedzialność małżonków. [Przykład 1]
Niekiedy również z ważnych powodów sąd, na żądanie jednego małżonka, może postanowić, że za omawiane zobowiązania odpowiada tylko ten małżonek, który je zaciągnął. Do takich ważnych powodów zalicza się postępowanie spowodowane lekkomyślnością, rozrzutnością, nieudolnością. Chodzi więc o postępowanie, które godzi w dobro rodziny, zagraża jej interesom bądź poważnie narusza interesy drugiego małżonka. Orzeczenie wydane przez sąd obejmuje oboje małżonków. W praktyce oznacza to, że nie ma znaczenia, które z małżonków zaciągnęło zobowiązanie, bo odpowiedzialny za wywiązanie się z niego będzie tylko ten z małżonków, który dokonał czynności obciążającej majątek. Orzeczenie to skutkuje zniesieniem odpowiedzialności majątkiem osobistym tego z małżonków, który zobowiązania nie zaciągnął. Nie wywiera jednak ono wpływu na odpowiedzialność małżonków majątkiem wspólnym. Równocześnie w stosunku do osób trzecich wyłączenie odpowiedzialności solidarnej jest skuteczne, jeżeli było im wiadome.
Za zobowiązania małżonkowie odpowiadają wspólnie, gdy zaciągnęli je oboje. W takiej sytuacji odpowiadają za nie całym majątkiem wspólnym oraz swoimi majątkami osobistymi. Natomiast sposób odpowiedzialności za długi zaciągnięte tylko przez jednego małżonka zależy od tego, czy drugi z nich na taką czynność wyraził zgodę. Jest ona również uzależniona od tego, czy określona wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa przez jednego z małżonków. Istotny jest też moment powstania wierzytelności. Za długi zaciągnięte przed powstaniem wspólności majątkowej albo związane wyłącznie z osobistym majątkiem dłużnika (na przykład w związku z przyjęciem zadłużonego spadku) odpowiada on wyłącznie ze swojego majątku osobistego, z wynagrodzenia za pracę, z dochodów uzyskanych z innej działalności zarobkowej oraz z korzyści z praw autorskich i praw pokrewnych, prawa własności przemysłowej oraz innych praw twórcy. Analogicznie będzie gdy małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, np. umowy.
[Przykład 2]
Prowadzenie działalności
Inaczej odpowiada małżonek, który jest przedsiębiorcą i zaciągnął zobowiązania związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Wierzyciel może wówczas dochodzić roszczeń z przedmiotów wchodzących w skład przedsiębiorstwa, a nawet wydania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi zadłużonego przedsiębiorcy. W takim przypadku jednak sąd ogranicza odpowiedzialność małżonka przedsiębiorcy do przedsiębiorstwa, które wchodzi w skład majątku wspólnego. Odpowiedzialność męża (żony) zależy od tego, na jakich zasadach za zobowiązania spółki odpowiada przedsiębiorca, który jest jego małżonkiem.
Przykładowo odpowiedzialność osobista za zobowiązania spółki komandytowej zależy od tego, jaki status w niej ma wspólnik. Komandytariusz odpowiada za zobowiązania spółki wobec jej wierzycieli tylko do wysokości sumy komandytowej. Natomiast jest wolny od odpowiedzialności w granicach wartości wkładu wniesionego do spółki.
[Przykład 3]
Klauzula na małżonka
Uzupełniając tę regulację, art. 7871 kodeksu postępowania cywilnego przewiduje sytuację, w której tytułowi egzekucyjnemu, np. wyrokowi sądowemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim, sąd nada klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika z ograniczeniem jego odpowiedzialności do przedsiębiorstwa wchodzącego w skład majątku wspólnego małżonków. Będzie to możliwe, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Chodzi o zobowiązania powstałe z czynności prawnych dokonanych przez jednego z małżonków bez zgody drugiego z nich oraz o zobowiązania, które nie wynikają z czynności prawnych, np. umów.
Sytuacja wygląda zupełnie inaczej, gdy zadłużony małżonek uzyskał zgodę drugiego z małżonków na dokonanie określonej czynności prawnej, podjętej także w ramach prowadzonej działalności gospodarczej. W takim przypadku egzekucja po uzyskaniu przeciwko małżonkowi dłużnika klauzuli wykonalności na podstawie art. 787 kodeksu postępowania cywilnego może być skierowana do całego majątku wspólnego małżonków.
Zgodnie z tym przepisem tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności także przeciwko jej małżonkowi z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika. W tym przypadku niedopuszczalne jest jednak zajęcie przedmiotów stanowiących majątek osobisty małżonka dłużnika.
Zgoda drugiego małżonka jest wymagana do:
● czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków,
● czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal,
● czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa,
● darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.
Przykłady
1 Czy mogę się sprzeciwić zaciąganiu pożyczek przez męża, z którym się rozstałam
W małżeństwie nastąpił faktyczny rozkład pożycia stron. Mąż zaciąga pożyczki rzekomo na remont wspólnego mieszkania, a pożyczone pieniądze zużywa na własne potrzeby. Czy mogę się sprzeciwić tym czynnościom?
W takiej sytuacji małżonek może wystąpić do sądu o wydanie postanowienia, że za te zobowiązania odpowiada tylko ten małżonek, który je zaciągnął. Po wniesieniu wniosku sąd rozpozna go w postępowaniu nieprocesowym. Wydanie orzeczenia nie wymaga przeprowadzenia rozprawy, ale jej rozstrzygnięcie może nastąpić dopiero po umożliwieniu złożenia wyjaśnień małżonkowi wnioskodawcy. Chyba, że jego wysłuchanie nie jest możliwe lub celowe. Postanowienie wydane przez sąd wyłączające odpowiedzialność solidarną małżonków skutkuje względem osoby trzeciej tylko wówczas, gdy osoba ta o nim wiedziała. Obejmuje on jednak oboje małżonków. Odpowiedzialny za wykonanie zobowiązania będzie tylko ten z małżonków, który je zaciągnął. Drugi nie będzie odpowiadał za to zobowiązanie z majątku osobistego. Sądowe orzeczenie nie ma wpływu na odpowiedzialność z majątku wspólnego.
2 Czy małżonek zawsze odpowiada za weksel, który sam poręczył
Mąż podpisał stanowiący zabezpieczenie umowy kredytowej weksel in blanco, który został poręczony przez żonę. Po rozwodzie weksel nie został wykupiony, a żona dostała wezwanie do zapłaty. Czy musi ona uregulować zobowiązanie?
Zapłatę weksla można zabezpieczyć poręczeniem wekslowym (awal) co do całości sumy wekslowej lub co do jej części. Poręczenie może dać osoba trzecia lub nawet osoba podpisana na wekslu.Poręczyciel odpowiada tak samo jak ten, za kogo poręczył. Równocześnie jego zobowiązanie jest ważne, chociażby nawet zobowiązanie, za które poręcza, było nieważne z jakiejkolwiek przyczyny z wyjątkiem wady formalnej. Poręczyciel, który zapłacił weksel, nabywa prawa z niego wynikające przeciw osobie, za którą poręczył, i przeciw tym, którzy wobec tej osoby odpowiadają.
Od osoby poręczającej wierzyciel może się domagać zapłaty tak samo jak od wystawcy – dłużnika głównego. Dotyczy to każdego poręczyciela, w tym także byłej żony dłużnika. Jest to odpowiedzialność solidarna. Innymi słowy, wierzyciel ma prawo żądać zapłaty całego długu zabezpieczonego wek slem lub jego części od wystawcy weksla i poręczyciela łącznie, od obu albo każdego z osobna. Zapłata należności przez jednego z nich uwalnia od długu drugiego.
3 Czy starać się o zgodę żony mojego kontrahenta na zawieranie przez niego umów
W najbliższym czasie zamierzam rozpocząć współpracę z kontrahentem pozostającym w związku małżeńskim. Czy większą ochronę moich interesów zapewni mi zgoda współmałżonka na zaciągane przez niego zobowiązania?
Każdy wierzyciel, który chce skutecznie zabezpieczyć odzyskiwanie należności, powinien przed zawarciem umowy z dłużnikiem domagać się, aby jego małżonek wyraził zgodę na tę transakcję oraz sprawdzić, czy małżonkowie nie mają umowy o rozdzielności majątkowej. Jeżeli drugi małżonek wyraził zgodę na zaciągnięcie zobowiązania oraz łączy ich wspólność majątkowa, to egzekucja należności może być prowadzona nie tylko z majątku osobistego dłużnika, lecz także z majątku wspólnego.
Zgoda może zostać wyrażona przed lub równocześnie z zawarciem umowy. Nie musi być skierowana do kontrahenta małżonka. Wystarczy, że będzie o niej wiedział małżonek zamierzający zaciągnąć zobowiązanie. Może zostać wyrażona w dowolnej formie: na piśmie, ustnie, a nawet wynikać tylko z zachowania się małżonka dłużnika. Gdyby małżonek wyraził tę zgodę już po zaciągnięciu zobowiązania, przyjmuje się, że w sposób umowny na majątek wspólny zostanie rozciągnięta odpowiedzialność za dług jednego małżonka.
Podstawa prawna
Ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. nr 9, poz. 59 z późn. zm.).
